Nanotoxikologie – eine interdisziplinäre Herausforderung
Corresponding Author
Prof. Dr. Harald F. Krug
Empa – Materials Science & Technology, Department Materials Meet Life, Lerchenfeldstrasse 5, 9014 St. Gallen (Schweiz), Fax: (+41) 71-274-7161 http://www.empa.ch/abt274
Empa – Materials Science & Technology, Department Materials Meet Life, Lerchenfeldstrasse 5, 9014 St. Gallen (Schweiz), Fax: (+41) 71-274-7161 http://www.empa.ch/abt274Search for more papers by this authorPeter Wick
Empa – Materials Science & Technology, Department Materials Meet Life, Lerchenfeldstrasse 5, 9014 St. Gallen (Schweiz), Fax: (+41) 71-274-7161 http://www.empa.ch/abt274
Search for more papers by this authorCorresponding Author
Prof. Dr. Harald F. Krug
Empa – Materials Science & Technology, Department Materials Meet Life, Lerchenfeldstrasse 5, 9014 St. Gallen (Schweiz), Fax: (+41) 71-274-7161 http://www.empa.ch/abt274
Empa – Materials Science & Technology, Department Materials Meet Life, Lerchenfeldstrasse 5, 9014 St. Gallen (Schweiz), Fax: (+41) 71-274-7161 http://www.empa.ch/abt274Search for more papers by this authorPeter Wick
Empa – Materials Science & Technology, Department Materials Meet Life, Lerchenfeldstrasse 5, 9014 St. Gallen (Schweiz), Fax: (+41) 71-274-7161 http://www.empa.ch/abt274
Search for more papers by this authorAbstract
Der aktuelle Anstieg bei den Verbraucherprodukten, die Nanomaterialien enthalten, als auch die Prognose zu den neuen Entwicklungen zu Anwendungen mit Nanopartikeln oder anderen Nanostrukturen bringt bei verschiedenen Organisationen, aber auch bei der Bevölkerung die Befürchtung auf, dass hier auch neue gesundheitliche Risiken entstehen können. Mit den Erfahrungen aus früheren Technologieentwicklungen sind solche Befürchtungen nicht ganz unbegründet, aber sind diese auch berechtigt? Ist es außerdem begründet, von der “Nanotoxikologie” als einer neuen Disziplin zu sprechen? Dieser Aufsatz soll die Besonderheiten beleuchten, die bei der Interaktion von Nanoobjekten mit Zellen, Geweben und Organismen auftreten können. Insbesondere wollen wir darauf aufmerksam machen, dass zwar viele Daten zu den biologischen Wirkungen von Nanomaterialien vorhanden sind, aber eine Reihe dieser Studien nicht verlässlich sind. Dies soll dabei hauptsächlich an Beispielen aus aktuellen Publikationen versucht werden, als dass wir direkt auf konkrete Materialien eingehen. Mit dem Verweis auf methodische Unzulänglichkeiten sowie Empfehlungen am Schluss des Aufsatzes, wie diese vermieden werden können, wollen wir außerdem zu einer nachhaltigen Verbesserung der Datenlage beitragen.
References
- 1“Late Lessons from Early Warnings: The Precautionary Principle 1896–2000”: P. Harremoes, D. Gee, M. MacGarvin, A. Stirling, A. Keys, B. Wynne, S. G. Vaz, Environmental Issue Report 22, European Environment Agency, Kopenhagen, 2001.
- 2J. Panyam, M. M. Dali, S. K. Sahoo, W. Ma, S. S. Chakravarthi, G. L. Amidon, R. J. Levy, V. Labhasetwar, J. Controlled Release 2003, 92, 173–187.
- 3M. Auffan, J. Rose, J. Y. Bottero, G. V. Lowry, J. P. Jolivet, M. R. Wiesner, Nat. Nanotechnol. 2009, 4, 634–641.
- 4H. Goesmann, C. Feldmann, Angew. Chem. 2010, 122, 1402–1437; Angew. Chem. Int. Ed. 2010, 49, 1362–1395.
- 5K. Riehemann, S. Schneider, T. Luger, B. Godin, M. Ferrari, H. Fuchs, Angew. Chem. 2009, 121, 886–913; Angew. Chem. Int. Ed. 2009, 48, 872–897.
- 6R. Landsiedel, L. Ma-Hock, A. Kroll, D. Hahn, J. Schnekenburger, K. Wiench, W. Wohlleben, Adv. Mater. 2010, 22, 2601–2627.
- 7S. Baker, G. Baker, Angew. Chem. 2010, 122, 6876–6896; Angew. Chem. Int. Ed. 2010, 38, 6726–6744.
- 8H. F. Krug, S. Diabaté, J. M. Wörle-Knirsch, S. Mülhopt, H. R. Paur, Arbeitsmed. Sozialmed. Umweltmed. 2007, 42, 4–14.
- 9T. A. Kuhlbusch, S. Neumann, H. Fissan, J. Occup. Environ. Hyg. 2004, 1, 660–671.
- 10N. C. Mueller, B. Nowack, Environ. Sci. Technol. 2008, 42, 4447–4453.
- 11M. F. Hochella, Jr., S. K. Lower, P. A. Maurice, R. L. Penn, N. Sahai, D. L. Sparks, B. S. Twining, Science 2008, 319, 1631–1635.
- 12N. Solovitch, J. Labille, J. Rose, P. Chaurand, D. Borschneck, M. R. Wiesner, J. Y. Bottero, Environ. Sci. Technol. 2010, 44, 4897–4902.
- 13M. R. Wiesner, G. V. Lowry, K. L. Jones, M. F. Hochella, Jr., R. T. Di Giulio, E. Casman, E. S. Bernhardt, Environ. Sci. Technol. 2009, 43, 6458–6462.
- 14N. S. Wigginton, K. L. Haus, M. F. Hochella, Jr., J. Environ. Monit. 2007, 9, 1306–1316.
- 15T. Hartung, Nature 2009, 460, 208–212.
- 16H. F. Krug, Nachr. Chem. 2003, 51, 1241–1246.
- 17H. F. Krug, A. Grunwald in Assessment and Perspectives of Nanotechnology, Bd. 27 (Hrsg.: H. Brune, H. Ernst, A. Grunwald, W. Grünwald, H. Hofmann, P. Janich, H. F. Krug, M. Mayor, G. Schmid, U. Simon, V. Vogel), Springer, Berlin 2006, S. 325–394.
- 18P. J. Borm, D. Robbins, S. Haubold, T. Kuhlbusch, H. Fissan, K. Donaldson, R. Schins, V. Stone, W. Kreyling, J. Lademann, J. Krutmann, D. B. Warheit, E. Oberdörster, Part. Fibre Toxicol. 2006, 3, 11.
- 19J. S. Tsuji, A. D. Maynard, P. C. Howard, J. T. James, C. W. Lam, D. B. Warheit, A. B. Santamaria, Toxicol. Sci. 2006, 89, 42–50.
- 20A. Helland, M. Scheringer, M. Siegrist, H. G. Kastenholz, A. Wiek, R. W. Scholz, Environ. Sci. Technol. 2008, 42, 640–646.
- 21J. Wang, G. Zhou, C. Chen, H. Yu, T. Wang, Y. Ma, G. Jia, Y. Gao, B. Li, J. Sun, Y. Li, F. Jiao, Y. Zhao, Z. Chai, Toxicol. Lett. 2007, 168, 176–185.
- 22NanoCare (2009) Health related Aspects of Nanomaterials. Final Scientific Report (Hrsg.: T. Kuhlbusch, H. F. Krug, K. Nau), Dechema, 2009, ISBN: 978-3-89746-108-6.
- 23P. H. Hoet, A. Nemmar, B. Nemery, Nat. Biotechnol. 2004, 22, 19.
- 24P. Gehr, M. Bachofen, E. R. Weibel, Respir. Physiol. 1978, 32, 121–140.
- 25M. Geiser, B. M. Rothen-Rutishauser, N. Kapp, S. Schurch, W. Kreyling, H. Schulz, M. Semmler, H. Im, V, J. Heyder, P. Gehr, Environ. Health Perspect. 2005, 113, 1555–1560.
- 26W. G. Kreyling, M. Semmler-Behnke, J. Seitz, W. Scymczak, A. Wenk, P. Mayer, S. Takenaka, G. Oberdörster, Inhalation Toxicol. 2009, 21, 55–60.
- 27P. J. Borm, D. Müller-Schulte, Nanomedicine 2006, 1, 235–249.
- 28G. Oberdörster, Z. Sharp, V. Atudorei, A. Elder, R. Gelein, W. Kreyling, C. Cox, Inhalation Toxicol. 2004, 16, 437–445.
- 29G. Oberdörster, E. Oberdörster, J. Oberdörster, Environ. Health Perspect. 2005, 113, 823–839.
- 30H. Brune, H. Ernst, A. Grunwald, W. Grünwald, H. Hofmann, P. Janich, H. F. Krug, M. Mayor, G. Schmid, U. Simon, V. Vogel, Nanotechnology – Assessment and Perspectives, Springer, Berlin, 2006.
- 31G. Oberdörster, A. Maynard, K. Donaldson, V. Castranova, J. Fitzpatrick, K. Ausman, J. Carter, B. Karn, W. Kreyling, D. Lai, S. Olin, N. Monteiro-Riviere, D. Warheit, H. Yang, Part. Fibre Toxicol. 2005, 2, 8.
- 32G. Oberdörster, A. Elder, A. Rinderknecht, J. Nanosci. Nanotechnol. 2009, 9, 4996–5007.
- 33H. Lippert, Lehrbuch Anatomie, 5. Aufl., Urban & Fischer, Munchen 2000, S. 803.
- 34M. Crosera, M. Bovenzi, G. Maina, G. Adami, C. Zanette, C. Florio, F. Filon Larese, Int. Arch. Occup. Environ. Health 2009, 82, 1043–1055.
- 35G. J. Nohynek, J. Lademann, C. Ribaud, M. S. Roberts, Crit. Rev. Toxicol. 2007, 37, 251–277.
- 36J. P. Ryman-Rasmussen, J. E. Riviere, N. A. Monteiro-Riviere, Toxicol. Sci. 2006, 91, 159–165.
- 37B. Baroli, M. G. Ennas, F. Loffredo, M. Isola, R. Pinna, M. A. Lopez-Quintela, J. Invest. Dermatol. 2007, 127, 1701–1712.
- 38F. F. Larese, F. D’Agostin, M. Crosera, G. Adami, N. Renzi, M. Bovenzi, G. Maina, Toxicology 2009, 255, 33–37.
- 39J. G. Rouse, J. Yang, J. P. Ryman-Rasmussen, A. R. Barron, N. A. Monteiro-Riviere, Nano Lett. 2007, 7, 155–160.
- 40S. S. Tinkle, J. M. Antonini, B. A. Rich, J. R. Roberts, R. Salmen, K. DePree, E. J. Adkins, Environ. Health Perspect. 2003, 111, 1202–1208.
- 41H. C. Korting, H. Zienecke, M. Schäfer-Korting, O. Braun-Falco, Eur. J. Clin. Pharmacol. 1990, 39, 349–351.
- 42F. Netzlaff, M. Kaca, U. Bock, E. Haltner-Ukomadu, P. Meiers, C. M. Lehr, U. F. Schaefer, Eur. J. Pharm. Biopharm. 2007, 66, 127–134.
- 43X. R. Xia, N. A. Monteiro-Riviere, J. E. Riviere, Toxicol. Appl. Pharmacol. 2010, 242, 29–37.
- 44G. Volkheimer, Environ. Health Perspect. 1974, 9, 215–225.
- 45G. M. Kanapilly, J. H. Diel, Health Phys. 1980, 39, 505–519.
- 46W. G. Kreyling, M. Semmler, F. Erbe, P. Mayer, S. Takenaka, H. Schulz, G. Oberdörster, A. Ziesenis, J. Toxicol. Environ. Health 2002, 65, 1513–1530.
- 47M. Rudin, R. Weissleder, Nat. Rev. Drug Discovery 2003, 2, 123–131.
- 48S. T. Reddy, A. J. van der Vlies, E. Simeoni, V. Angeli, G. J. Randolph, C. P. O’Neil, L. K. Lee, M. A. Swartz, J. A. Hubbell, Nat. Biotechnol. 2007, 25, 1159–1164.
- 49B. Thiesen, A. Jordan, Int. J. Hyperthermia 2008, 24, 467–474.
- 50P. Wick, A. Malek, P. Manser, D. Meili, X. Maeder-Althaus, L. Diener, P. A. Diener, A. Zisch, H. F. Krug, U. von Mandach, Environ. Health Perspect. 2009, 118, 432–436.
- 51R. Wottrich, S. Diabaté, H. F. Krug, Int. J. Hyg. Environ. Health 2004, 207, 353–361.
- 52B. Rothen-Rutishauser, F. Blank, C. Mühlfeld, P. Gehr, Expert Opin. Drug Metab. Toxicol. 2008, 4, 1075–1089.
- 53R. Mallampati, R. R. Patlolla, S. Agarwal, R. J. Babu, P. Hayden, M. Klausner, M. S. Singh, Toxicol. in Vitro 2010, 24, 669–676.
- 54A. Orthmann, R. Zeisig, T. Koklic, M. Sentjurc, B. Wiesner, M. Lemm, I. Fichtner, J. Pharm. Sci. 2009, 99, 2423–2433.
- 55P. Wick, A. Malek, P. Manser, D. Meili, X. Maeder-Althaus, L. Diener, P. A. Diener, A. Zisch, H. F. Krug, U. von Mandach, Environ. Health Perspect. 2010, 118, 432–436.
- 56B. Z. Simkhovich, M. T. Kleinman, R. A. Kloner, J. Am. Coll. Cardiol. 2008, 52, 719–726.
- 57V. Stone, H. Johnston, M. J. Clift, IEEE Trans. Nanobiosci. 2007, 6, 331–340.
- 58A. Valavanidis, K. Fiotakis, T. Vlachogianni, J. Environ. Sci. Health Part C 2008, 26, 339–362.
- 59H. E. Wichmann, Inhalation Toxicol. 2007, 19, 241–244.
- 60I. Brüske-Hohlfeld, A. Peters in Nanotechnology: Environmental Aspects, Bd. 2 (Hrsg.: H. F. Krug), Wiley-VCh, Weinheim, 2008, S. 267–290.
- 61L. Risom, P. Møller, S. Loft, Mutat. Res. 2005, 592, 119–137.
- 62L. K. Limbach, P. Wick, P. Manser, R. N. Grass, A. Bruinink, W. J. Stark, Environ. Sci. Technol. 2007, 41, 4158–4163.
- 63T. Xia, M. Kovochich, J. Brant, M. Hotze, J. Sempf, T. Oberley, C. Sioutas, J. I. Yeh, M. R. Wiesner, A. E. Nel, Nano Lett. 2006, 6, 1794–1807.
- 64A. Nel, T. Xia, L. Madler, N. Li, Science 2006, 311, 622–627.
- 65J. Muller, F. Huaux, N. Moreau, P. Misson, J. F. Heilier, M. Delos, M. Arras, A. Fonseca, J. B. Nagy, D. Lison, Toxicol. Appl. Pharmacol. 2005, 207, 221–231.
- 66L. Müller, M. Riediker, P. Wick, M. Mohr, P. Gehr, B. Rothen-Rutishauser, J. R. Soc. Interface 2009, 7, S27–S40.
- 67J. P. Ryman-Rasmussen, M. F. Cesta, A. R. Brody, J. K. Shipley-Phillips, J. I. Everitt, E. W. Tewksbury, O. R. Moss, B. A. Wong, D. E. Dodd, M. E. Andersen, J. C. Bonner, Nat. Nanotechnol. 2009, 4, 747–751.
- 68C. M. Sayes, R. Wahi, P. A. Kurian, Y. Liu, J. L. West, K. D. Ausman, D. B. Warheit, V. L. Colvin, Toxicol. Sci. 2006, 92, 174–185.
- 69A. A. Shvedova, E. R. Kisin, R. Mercer, A. R. Murray, V. J. Johnson, A. I. Potapovich, Y. Y. Tyurina, O. Gorelik, S. Arepalli, D. Schwegler-Berry, A. F. Hubbs, J. Antonini, D. E. Evans, B. K. Ku, D. Ramsey, A. Maynard, V. E. Kagan, V. Castranova, P. Baron, Am. J. Physiol. 2005, 289, L698–L708.
- 70D. B. Warheit, T. R. Webb, K. L. Reed, S. Frerichs, C. M. Sayes, Toxicology 2007, 230, 90–104.
- 71K. Donaldson, C. L. Tran, Mutat. Res. 2004, 553, 5–9.
- 72G. Oberdörster, Inhalation Toxicol. 2002, 14, 29–56.
- 73A. Helland, P. Wick, A. Koehler, K. Schmid, C. Som, Environ. Health Perspect. 2007, 115, 1125–1131.
- 74C. W. Lam, J. T. James, R. McCluskey, R. L. Hunter, Toxicol. Sci. 2004, 77, 126–134.
- 75A. D. Maynard, P. A. Baron, M. Foley, A. A. Shvedova, E. R. Kisin, V. Castranova, J. Toxicol. Environ. Health 2004, 67, 87–107.
- 76N. A. Monteiro-Riviere, R. J. Nemanich, A. O. Inman, Y. Y. Wang, J. E. Riviere, Toxicol. Lett. 2005, 155, 377–384.
- 77C. A. Poland, R. Duffin, I. A. Kinloch, A. D. Maynard, W. A. H. Wallace, A. Seaton, V. Stone, S. Brown, W. MacNee, K. Donaldson, Nat. Nanotechnol. 2008, 3, 423–428.
- 78D. B. Warheit, B. R. Laurence, K. L. Reed, D. H. Roach, G. A. Reynolds, T. R. Webb, Toxicol. Sci. 2004, 77, 117–125.
- 79P. Wick, P. Manser, L. K. Limbach, U. Dettlaff-Weglikowska, F. Krumeich, S. Roth, W. J. Stark, A. Bruinink, Toxicol. Lett. 2007, 168, 121–131.
- 80V. E. Kagan, Y. Y. Tyurina, V. A. Tyurin, N. V. Konduru, A. I. Potapovich, A. N. Osipov, E. R. Kisin, D. Schwegler-Berry, R. Mercer, V. Castranova, A. A. Shvedova, Toxicol. Lett. 2006, 165, 88–100.
- 81K. Pulskamp, S. Diabate, H. F. Krug, Toxicol. Lett. 2007, 168, 58–74.
- 82T. Thurnherr, D. Su, L. Diener, G. Weinberg, P. Manser, N. Pfänder, R. Arrigo, M. E. Schuster, P. Wick, H. F. Krug, Nanotoxicology 2009, 3, 319–338.
- 83J. M. Wörle-Knirsch, K. Pulskamp, H. F. Krug, Nano Lett. 2006, 6, 1261–1268.
- 84K. Donaldson, R. J. Aitken, L. Tran, V. Stone, R. Duffin, G. Forrest, A. Alexander, Toxicol. Sci. 2006, 92, 5–22.
- 85A. R. Murray, E. Kisin, S. S. Leonard, S. H. Young, C. Kommineni, V. E. Kagan, V. Castranova, A. A. Shvedova, Toxicology 2009, 257, 161–171.
- 86M. E. Samberg, S. J. Oldenburg, N. Monteiro-Riviere, Environ. Health Perspect. 2009, 118, 407–413.
- 87L. W. Zhang, N. A. Monteiro-Riviere, Skin Pharmacol. Physiol. 2008, 21, 166–180.
- 88L. W. Zhang, W. W. Yu, V. L. Colvin, N. A. Monteiro-Riviere, Toxicol. Appl. Pharmacol. 2008, 228, 200–211.
- 89N. A. Monteiro-Riviere, S. J. Oldenburg, A. O. Inman, J. Appl. Toxicol. 2010, 30, 276–285.
- 90S. Kato, H. Aoshima, Y. Saitoh, N. Miwa, Basic Clin. Pharmacol. Toxicol. 2009, 104, 483–487.
- 91S. T. Stern, S. E. McNeil, Toxicol. Sci. 2008, 101, 4–21.
- 92C. Bennat, C. C. Müller-Goymann, Int. J. Cosmet. Sci. 2000, 22, 271–283.
- 93B. Kiss, T. Biro, G. Czifra, B. I. Toth, Z. Kertesz, Z. Szikszai, A. Z. Kiss, I. Juhasz, C. C. Zouboulis, J. Hunyadi, Exp. Dermatol. 2008, 17, 659–667.
- 94S. E. Cross, B. Innes, M. S. Roberts, T. Tsuzuki, T. A. Robertson, P. McCormick, Skin Pharmacol. Physiol. 2007, 20, 148–154.
- 95SCCNFP, European Commission, Brüssel, Belgien, 2003a.
- 96SCCNFP, European Commission, Brüssel, Belgien, 2003b.
- 97H. Aoshima, Y. Saitoh, S. Ito, S. Yamana, N. Miwa, J. Toxicol. Sci. 2009, 34, 555–562.
- 98B. Gulson, M. McCall, M. Korsch, L. Gomez, P. Casey, Y. Oytam, A. Taylor, L. Kinsley, G. Greenoak, Toxicol. Sci. 2010, 118, 140–149.
- 99L. W. Zhang, N. A. Monteiro-Riviere, Toxicol. In Vitro 2010, 24, 546–551.
- 100A. A. Shvedova, V. Castranova, E. R. Kisin, D. Schwegler-Berry, A. R. Murray, V. Z. Gandelsman, A. Maynard, P. Baron, J. Toxicol. Environ. Health 2003, 66, 1909–1926.
- 101N. A. Monteiro-Riviere, J. E. Riviere in Proceedings – Nanotechnology and the Environment: Applications and Implications Progress, Review Workshop III, U.S. Environmental Protection Agency, Office of Research and Development, Washington, 2005.
- 102L. W. Zhang, L. Zeng, A. R. Barron, N. A. Monteiro-Riviere, Int. J. Toxicol. 2007, 26, 103–113.
- 103F. Tian, D. Cui, H. Schwarz, G. G. Estrada, H. Kobayashi, Toxicol. In Vitro 2006, 20, 1202–1212.
- 104R. Cai, Y. Kubota, T. Shuin, H. Sakai, K. Hashimoto, A. Fujishima, Cancer Res. 1992, 52, 2346–2348.
- 105R. Dunford, A. Salinaro, L. Cai, N. Serpone, S. Horikoshi, H. Hidaka, J. Knowland, FEBS Lett. 1997, 418, 87–90.
- 106N. Serpone, A. Salinaro, A. V. Emeline, S. Horikoshi, H. Hidaka, J. Zhao, Photochem. Photobiol. Sci. 2002, 1, 970–981.
- 107Z. Pan, W. Lee, L. Slutsky, R. A. Clark, N. Pernodet, M. H. Rafailovich, Small 2009, 5, 511–520.
- 108Y. Sato, A. Yokoyama, K. Shibata, Y. Akimoto, S. Ogino, Y. Nodasaka, T. Kohgo, K. Tamura, T. Akasaka, M. Uo, K. Motomiya, B. Jeyadevan, M. Ishiguro, R. Hatakeyama, F. Watari, K. Tohji, Mol. Biosyst. 2005, 1, 176–182.
- 109A. Yokoyama, Y. Sato, Y. Nodasaka, S. Yamamoto, T. Kawasaki, M. Shindoh, T. Kohgo, T. Akasaka, M. Uo, F. Watari, K. Tohji, Nano Lett. 2005, 5, 157–161.
- 110Q. Chaudhry, M. Scotter, J. Blackburn, B. Ross, A. Boxall, L. Castle, R. Aitken, R. Watkins, Food Addit. Contam. Part A 2008, 25, 241–258.
- 111S. Yamago, H. Tokuyama, E. Nakamura, K. Kikuchi, S. Kananishi, K. Sueki, H. Nakahara, S. Enomoto, F. Ambe, Chem. Biol. 1995, 2, 385–389.
- 112K. Gerloff, C. Albrecht, A. W. Boots, I. Förster, R. P. F. Schins, Nanotoxicology 2009, 3, 355–364.
- 113G. Oberdörster, J. N. Finkelstein, C. Johnston, R. Gelein, C. Cox, R. Baggs, A. C. Elder, Acute Pulmonary Effects of Ultrafine Particles in Rats and Mice, 2000, 96. Cambridge, MA, Health Effects Institute. Research Report.
- 114J. M. Wörle-Knirsch, K. Kern, C. Schleh, C. Adelhelm, C. Feldmann, H. F. Krug, Environ. Sci. Technol. 2007, 41, 331–336.
- 115Q. Zhang, Y. Kusaka, X. Zhu, K. Sato, Y. Mo, T. Kluz, K. Donaldson, J. Occup. Health 2003, 45, 23–30.
- 116T. Stoeger, S. Takenaka, B. Frankenberger, B. Ritter, E. Karg, K. Maier, H. Schulz, O. Schmid, Environ. Health Perspect. 2009, 117, 54–60.
- 117C. M. Sayes, F. Liang, J. L. Hudson, J. Mendez, W. Guo, J. M. Beach, V. C. Moore, C. D. Doyle, J. L. West, W. E. Billups, K. D. Ausman, V. L. Colvin, Toxicol. Lett. 2006, 161, 135–142.
- 118C. M. Sayes, J. D. Fortner, W. Guo, D. Lyon, A. M. Boyd, K. D. Ausman, Y. J. Tao, B. Sitharaman, L. J. Wilson, J. B. Hughes, J. L. West, V. L. Colvin, Nano Lett. 2004, 4, 1881–1887.
- 119J. P. Ryman-Rasmussen, J. E. Riviere, N. A. Monteiro-Riviere, J. Invest. Dermatol. 2007, 127, 143–153.
- 120D. B. Warheit, T. R. Webb, C. M. Sayes, V. L. Colvin, K. L. Reed, Toxicol. Sci. 2006, 91, 227–236.
- 121D. B. Warheit, T. R. Webb, V. L. Colvin, K. L. Reed, C. M. Sayes, Toxicol. Sci. 2007, 95, 270–280.
- 122H. Yin, H. P. Too, G. M. Chow, Biomaterials 2005, 26, 5818–5826.
- 123D. Beyersmann, A. Hartwig, Arch. Toxicol. 2008, 82, 493–512.
- 124H. Jin, D. A. Heller, R. Sharma, M. S. Strano, ACS Nano 2009, 3, 149–158.
- 125C. Schleh, C. Mühlfeld, K. Pulskamp, A. Schmiedl, M. Nassimi, H. D. Lauenstein, A. Braun, N. Krug, V. J. Erpenbeck, J. M. Hohlfeld, Respir. Res. 2009, 10, 90.
- 126A. Simon-Deckers, B. Gouget, M. Mayne-L’hermite, N. Herlin-Boime, C. Reynaud, M. Carriere, Toxicology 2008, 253, 137–146.
- 127T. Xia, M. Kovochich, M. Liong, L. Madler, B. Gilbert, H. Shi, J. I. Yeh, J. I. Zink, A. E. Nel, ACS Nano 2008, 2, 2121–2134.
- 128M. A. Dobrovolskaia, S. E. McNeil, Nat. Nanotechnol. 2007, 2, 469–478.
- 129S. Kanno, A. Furuyama, S. Hirano, Toxicol. Sci. 2007, 97, 398–406.
- 130S. Nagayama, K. Ogawara, K. Minato, Y. Fukuoka, Y. Takakura, M. Hashida, K. Higaki, T. Kimura, Int. J. Pharm. 2007, 329, 192–198.
- 131C. von zur Muhlen, D. von Elverfeldt, N. Bassler, I. Neudorfer, B. Steitz, A. Petri-Fink, H. Hofmann, C. Bode, K. Peter, Atherosclerosis 2007, 193, 102–111.
- 132B. M. Rothen-Rutishauser, S. Schurch, B. Haenni, N. Kapp, P. Gehr, Environ. Sci. Technol. 2006, 40, 4353–4359.
- 133H. F. Krug, K. Kern, J. M. Wörle-Knirsch, S. Diabate in Nanomaterials – Toxicity, Health and Environmental Issues, Bd. 5 (Hrsg.: C. Kumar), Wiley-VCH, Weinheim, 2006, S. 153–185.
- 134Y. Choo, M. Isalan, Curr. Opin. Struct. Biol. 2000, 10, 411–416.
- 135H. Haase, W. Watjen, D. Beyersmann, Biol. Chem. 2001, 382, 1227–1234.
- 136X. Deng, Q. Luan, W. Chen, Y. Wang, M. Wu, H. Zhang, Z. Jiao, Nanotechnology 2009, 20, 115101.
- 137S. George, S. Pokhrel, T. Xia, B. Gilbert, Z. Ji, M. Schowalter, A. Rosenauer, R. Damoiseaux, K. A. Bradley, L. Madler, A. E. Nel, ACS Nano 2010, 4, 15–29.
- 138T. Xia, N. Li, A. E. Nel, Annu. Rev. Public Health 2009, 30, 137–150.
- 139T. Cedervall, I. Lynch, S. Lindman, T. Berggard, E. Thulin, H. Nilsson, K. A. Dawson, S. Linse, Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2007, 104, 2050–2055.
- 140M. Lundqvist, J. Stigler, G. Elia, I. Lynch, T. Cedervall, K. A. Dawson, Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2008, 105, 14 265–14 270.
- 141C. Monteiller, L. Tran, W. MacNee, S. Faux, A. Jones, B. Miller, K. Donaldson, Occup. Environ. Med. 2007, 64, 609–615.
- 142D. M. Brown, M. R. Wilson, W. MacNee, V. Stone, K. Donaldson, Toxicol. Appl. Pharmacol. 2001, 175, 191–199.
- 143A. Magrez, S. Kasas, V. Salicio, N. Pasquier, J. W. Seo, M. Celio, S. Catsicas, B. Schwaller, L. Forro, Nano Lett. 2006, 6, 1121–1125.
- 144T. M. Sager, V. Castranova, Part. Fibre Toxicol. 2009, 6, 15.
- 145D. B. Warheit, K. L. Reed, C. M. Sayes, Inhalation Toxicol. 2009, 21, 61–67.
- 146Z. Chen, H. Meng, G. Xing, C. Chen, Y. Zhao, G. Jia, T. Wang, H. Yuan, C. Ye, F. Zhao, Z. Chai, C. Zhu, X. Fang, B. Ma, L. Wan, Toxicol. Lett. 2006, 163, 109–120.
- 147R. Duffin, L. Tran, D. Brown, V. Stone, K. Donaldson, Inhalation Toxicol. 2007, 19, 849–856.
- 148H. L. Karlsson, J. Gustafsson, P. Cronholm, L. Moller, Toxicol. Lett. 2009, 188, 112–118.
- 149T. J. Brunner, P. Wick, P. Manser, P. Spohn, R. N. Grass, L. K. Limbach, A. Bruinink, W. J. Stark, Environ. Sci. Technol. 2006, 40, 4374–4381.
- 150A. Gojova, B. Guo, R. S. Kota, J. C. Rutledge, I. M. Kennedy, A. I. Barakat, Environ. Health Perspect. 2007, 115, 403–409.
- 151A. M. Schrand, H. Huang, C. Carlson, J. J. Schlager, S. E. Omacr, S. M. Hussain, L. Dai, J. Phys. Chem. B 2007, 111, 2–7.
- 152S. Vial, C. Mansuy, S. Sagan, T. Irinopoulou, F. Burlina, J. P. Boudou, G. Chassaing, S. Lavielle, ChemBioChem 2008, 9, 2113–2119.
- 153C. M. Sayes, A. A. Marchione, K. L. Reed, D. B. Warheit, Nano Lett. 2007, 7, 2399–2406.
- 154P. Spohn, C. Hirsch, F. Hasler, A. Bruinink, H. F. Krug, P. Wick, Environ. Pollut. 2009, 157, 1134–1139.
- 155ISO (2008): Nanotechnologies – Terminology and Definitions for Nano-objects. Nanoparticle, Nanofibre and Nanoplate. ISO/TS 27687:2008.
- 156ISO (2008): Nanotechnologies – Health and Safety Practices in Occupational Settings Relevant to Nanotechnologies. ISO/TR 12885:2008.
- 157T. Hartung, Altex 2010, 27, 87–95.
- 158L. Belyanskaya, P. Manser, P. Spohn, A. Bruinink, P. Wick, Carbon 2007, 45, 2643–2648.
- 159A. Casey, E. Herzog, M. Davoren, F. M. Lyng, H. J. Byrne, G. Chambers, Carbon 2007, 45, 1425–1432.
- 160N. A. Monteiro-Riviere, A. O. Inman, Carbon 2006, 44, 1070–1078.
- 161E. Oberdörster, Environ. Health Perspect. 2004, 112, 1058–1062.
- 162E. Oberdörster, S. Zhu, T. M. Blickley, P. McClellan-Green, M. L. Haasch, Carbon 2006, 44, 1112–1120.
- 163S. Zhu, E. Oberdörster, M. L. Haasch, Mar. Environ. Res. 2006, 62, S5–S9.
- 164S. B. Lovern, R. Klaper, Environ. Toxicol. Chem. 2006, 25 1132–1137.
- 165M. Kovochich, B. Espinasse, M. Auffan, E. M. Hotze, L. Wessel, T. Xia, A. E. Nel, M. R. Wiesner, Environ. Sci. Technol. 2009, 43, 6378–6384.
- 166M. Roller, F. Pott, K. Kamino, G. H. Althoff, B. Bellmann, Environ. Health Perspect. 1997, 105, 1253–1256.
- 167M. Roller, Inhalation Toxicol. 2009, 21, 144–157.
- 168B. Bellmann, H. Muhle, O. Creutzenberg, R. Mermelstein, Environ. Health Perspect. 1992, 97, 189–191.
- 169W. P. Gulledge, Mutat. Res. 2007, 634, 241–242.
- 170R. D. Handy, R. Owen, E. Valsami-Jones, Ecotoxicology 2008, 17, 315–325.
- 171D. B. Warheit, Toxicol. Sci. 2008, 101, 183–185.
- 172M. A. Dobrovolskaia, D. R. Germolec, J. L. Weaver, Nat. Nanotechnol. 2009, 4, 411–414.
- 173R. Behra, H. F. Krug, Nat. Nanotechnol. 2008, 3, 253–254.
Citing Literature
This is the
German version
of Angewandte Chemie.
Note for articles published since 1962:
Do not cite this version alone.
Take me to the International Edition version with citable page numbers, DOI, and citation export.
We apologize for the inconvenience.